Madòi che scelta da ”s’ciaf» ca i gh’eanscià nösc bon vec!
Un regòrd dulurus da cura sérum amò inucènt, dal Dino Beti di Panisc
Chel àn ilò géi in quinta fò in Palestra. Al campanèl l’éa giüstu sunù la fin dala ricreaziòn, quai münüt prim ca ési pudü finì da mangià li galéti ca éi töitdrö da cà. S’ciau, sem tornù in clas cun gli altri. Ma sem sentù inda me banch in prima fila davant. Ì cercù da smentigà li galéti ca gh’éi amò in garzela. Al maèstru al ga l’easü cun la giugrafìa, un ram ca’l ma plaséa. Gh’ì giruvìa la facia par ga idrö ben a quel ca’l spieghéa.
Tüt in un colp, al ma par ca’l maèstru al s’é plantù dric propi ilò davant da me banch e’l ma guardagiò. Cume sa vignisifò da’n sömöi, ma rendi cünt ca, senza ma necorgia, mia man l’èra ida in garzela a tösü dua da chili galeti. Seridrö a’n sgüsciafò üna cun li dua man sota’l banch, e a mastigà l’altra senza fà ì la ganasa. Vüdü, credi ca l’éa vüdü gnent al maèstru, ma sintì, l’éa ben sintì ca’l scriculéa vargòt, ilò sota me banch. Isa l’é ilò e’l ma ìntima : «Dino, metsü li man sü indal banch e fam vedé chi ca ta g’as scià!» Mì tegni la crapa sbasada e i labri sarài. Al maèstru al ripét se ùrdan, üna volta, dua volti, e mì invece caligiò ogni volta un pit daplü la crapa tra li spali, tegnigiò’l müs tacù al banch, e stringi inzém li dua man amò plü fort tra i giönöc – intratàbil! Ilura, stu por maèstru, disperù, al ma mola’n sberlòt ca’l fà sgolà par aria mei ügiài. Sa l’èra surprés da vedé mei slümar partì in doi töch, sì miga, ma’l fà paré da gnent e’l va inavànt cun la giugrafìa. Mì, poch a poch ma rimeti dal strimizi, strusigiò li lagrimi cun la manga dal pulòar, cerchi in gatòn i doi töch da mei ügiài e i ramisü. Ga idrö dapè a quel ca’l cüntasü’l maèstru l’é impusìbal, sem trop murtificù, spéiti noma ca’l campanèl al sùnia la fin dala scöla…
Dopu scöla sem filù a cà sübit. Ilò ì ben bügnü ga cunfesà a mia mama cume ca i s’èran spacài sti slümar. La ma n’à dit amò na sfraca par miga avé fàit inesént e miga g’avé dàit ura al maèstru. E par sutulinià quel ca l’eradrö a ma predicà, la m’à dàit na bela sberla amò anca lei!
Stu episodi al m’é vügnü in ment l’altru dì ca seri giüstu drö a sföià un libretìn dal tìtul «Dialetto di Poschiavo» cun inta pasa 1700 paroli genüìni pusc’ciavini. Na miniera!* Vedé par esempi la scelta da «s’ciaf» ca i s’èran faitscià sta buna gent da nosa Val par sti gest pedagògich amò in voga in chìi temp ilò. Inscì, al «s’ciaf» da chel maèstru – un «manruèrs» – s’aròf pudü ga dì anca «sberlòt» o «sberlòch», tüc perfetamént bon da trà a mal un per da ügiài. Però in chel casu ilò, al ciamà «cazòt», «crapadòn» o «sciavatòn» – anca lur senz’altru bon da meta a töch mei slümar – al saròf stait sbaiù; infati, me maèstru da quinta «s’ciaf» da chela sort ilò al na dea miga fò. Sa’l m’es dàit noma un «pelòch» o un «scüfiòt», da sòlit servìi cul palmu dala man, mei ügiài i saròan forsi miga ìi in malura. E sa l’es vulü ma dà un «slavadént», l’aròf mirù plütost la ganasa, ma’l m’aròf magari fait spüdafò quai dent. Al «s’ciaf» da mia mama invece l’èra na clàsica «sberla», da sòlit servida cun la man daverta süla masèla. Sa la riveascià un po’ plü seca, sa pudéa la ciamà anca «papina», «slep» o «sciuflèch». Al gh’èra anca’l «maiamòcan», ma nösc prüdént edücadùr, sa noma i pudéan, al la schivéan parchica’l mòcan al risc’céa da sa mesc’cià cul sangh da nas e brodigà i vistì. Al «scinquìn» pö l’èra cume na früstada, al ta laséa’l segn dai cinch déit sü indala masèla ca la ta scotéa cume sa la füs in föch. Li «svéntuli» invece li èran plütost afare da budan tra da lur, li ta riveanscià da dadrö, a traditùr, e li miréan al cupìn. Par cumpletà la scelta sa pudéa duperà anca la «crognula», la «goga», al «gnoch» («ta casci un gnoch!»), al «mòcul», al «mustazòn» e parfìn la «parmognula».
Isa begna pö miga pensà ca i maèstri, li mami e i pà i füsan stait gent viulenta. L’é noma ca, da edücadùr avertìi, i sdegnéan miga ogni tant un gest un po’ plü eluquént chi gnà na litanìa da buni paroli. Inscì, par miga stüfà i süburdinài cun sempri’l medésim tipu da «s’ciaf» senza variaziòn, la manera da’l dafò l’é staita rafinada prugresivamént. La parlada la gh’é idadrö a ognün da sti rafinamént. Cul temp l’à inventù na buna dunzena da paroli speciali par ogni tipu nof da «s’ciaf» ca, anca a noma’n sintì ogni fineza, ta vedas già cume’l croda… E quest l’é noma ün da tanc altri esémpi ca i fan vedé la richeza da’l pusc’ciavìn, nosa bela lingua latina !
L’episòdi dala Palestra al g’à pö agiü un epìlugh, caraterìstich dai prutagunìsti: Finì sua prèdica, la mama la m’à tirudrö par la man e l’é filadafò dal maèstru. Prim la g’à dit ca’l gh’éa agiü resòn da ma castigà. E pö la g’à dit ca, la prosima volta, l’éa da fà cume lei e ma fà tögiò i slümar prim da ma dà na sberla! Al maèstru l’à capì sübit, e cun i bigliet ca l’à toitfò da sua bursa di ghéi la mama l’à pudü ma crumpà un’altru per da ügiài…
*) “Dialetto di Poschiavo” – Culeziòn da pasa 1700 paroli genüìni pusc’ciavini cun daspèr quel ca li vòlan dì e, in plü, diversi espresiòn tìpichi dala parlada dala Valpusc’ciaf, ramadi inzèm trent’à n fà dal Franco Paravicini. Sta miniera da paroli sa pò la crumpà ala
- Tipografia Isepponi
- o ala https://www.libreria-lidea.ch
par damenu chi 25 franch. Al val la pena!
Redatto da Dino Beti di Panìsc – dino.beti@bluewin.ch